Bernard TONNINGEN (1899-1944)

Bernard Tonningen, n’est pas un numéro de dossier…
Bernard Tonningen est un visage, une vie brisée.

I/ Une jeunesse à Amsterdam

Bernard Tonningen naît le 25 octobre 1899 à Amsterdam, aux Pays-Bas. Il demeure probablement au Tolstraat 103 II, la dernière adresse connue de son père, avec son frère aîné, Alexander Tonningen (1898-1943) et ses deux parents, Salomon Tonningen (1871-1943)^[1] et Rachel Voorzanger (1872-1912), qui se sont mariés en 1896.

Dans cette rue, qui faisait partie du quartier De Pijp, vivaient de nombreux habitants juifs. Cet espace urbain fut construit à la fin du XIXᵉ siècle au sud d’Amsterdam pour absorber la forte croissance démographique de la ville. De Pijp était, pendant la première moitié du XX^e siècle, un quartier multiculturel où habitaient une grande communauté juive.

Plan d’Amsterdam en 1914 avec le quartier De Pijp

En 1892, dans la rue Gerard Doustraat, une grande synagogue est construite, qui devient un des centres actifs du quartier. C’est aujourd’hui la plus ancienne synagogue ashkénaze de la ville encore en activité.

La Synagogue Gerard Dou, quartier De Pijp

Dans la même rue que celle où vivait Bernard Tonningen, résidait le polisseur de diamants van Asscher, c’est pour cela que le quartier s’appelle aussi Diamantbuurt (quartier des diamants). Chaque semaine, se tenait le marché Albert Cuypmarkt fréquenté par de nombreux marchands juifs. Ce marché est aujourd’hui encore un des plus importants d’Amsterdam, mais la présence juive y a disparu après la guerre. Rappelons ici la forte et ancienne communauté juive à Amsterdam. On dénombrait près de 80 000 juifs dans la ville. Le nom familier d’Amsterdam est encore aujourd’hui « Mokum », ce qui veut dire « place » en yiddish. Avant le XIX^e siècle, les communautés juives étaient diverses. Leurs métiers, associations, traditions, marchés et quartiers, ont donné un caractère unique à la ville d’Amsterdam du XX^e siècle.

Il y a eu deux immigrations juives principales aux Pays-Bas. La première, dès le XVI^e siècle, quand les communautés juives chassées du Portugal sont arrivées à Amsterdam. Ils ont construit la première synagogue de la ville en 1675 : la Esnoga. La deuxième, dans les années 1930, quand les juifs allemands et de l’Europe de l’Est ont fui les persécutions (la famille d’Anne Frank, par exemple). Après la Shoah, il ne restait que 5 000 juifs amstellodamois.

D’après nos recherches et nos déductions, Bernard Tonningen a sans doute été scolarisé soit à la Wilhelmina Catharinaschool (Weteringschans 263), soit à la Herman Elteschool (Nieuwe Keizersgracht), deux écoles proches de sa maison, qui étaient fréquentées par beaucoup d’enfants juifs. Aujourd’hui, ces deux écoles juives n’existent plus.

Bernard Tonningen mène donc la vie d’un jeune Amstellodamois d’un quartier populaire et d’une ville préservée de la folie de la Grande Guerre qui a embrasé l’Europe à partir de l’été 1914.

Bernard Tonningen devait être un bon élève puisqu’il a été lycéen – peu courant pour l’époque – jusqu’à l’obtention d’un HBS, équivalent du Havo/VWO aux Pays-Bas et du baccalauréat en France.

À l’âge de 18 ans, en 1918, il est convoqué pour faire son service militaire. Cependant, son frère ayant déjà fait son service, il en fut exempté. Bernard avait aussi tenté d’y échapper en déclarant une malformation du pied, mais le médecin n’étant pas convaincu, il reste mobilisable. Il a indiqué vouloir s’engager dans l’artillerie à Amsterdam en cas de mobilisation. On apprend aussi par cette archive[2] que Bernard Tonningen faisait 1,69 mètres

Le 1ᵉʳ août 1925, à l’âge de 25 ans, Bernard Tonningen est rayé de la ville d’Amsterdam, soit un an après son arrivée en France. Le jeune Néerlandais et Amstellodamois émigre en France et devient Parisien.

II/ Un Parisien dans l’entre-deux-guerres, 1924-1939

En 1924, Bernard Tonningen fait donc le choix de quitter les Pays-Bas pour s’installer à Paris, au 3 bis, rue des Rosiers, dans le Marais[3] C’est alors un quartier populaire, un carrefour de rencontres, animé par une communauté juive dynamique et une effervescence intellectuelle. Le jeune Bernard Tonningen, expert-comptable de profession, y commence une nouvelle vie.

Carte d‘identité d’étranger, 1938, AD 21 w 250

Les années 1920 et 1930 sont des décennies de transformation et d’espoirs, mais aussi de tensions croissantes. A partir de 1933, le nazisme projette une ombre menaçante sur l’Europe. En France, la menace des ligues d’extrême droite en 1934 est contrée un temps par la victoire du Front Populaire en 1936.

3 bis rue des Rosiers, Le Marais, Paris

Dans ce contexte, on en déduit que Bernard Tonningen continue de vivre et de travailler à Paris, s’immergeant dans la vie culturelle et sociale de la capitale. En 1938, sa carte d’identité d’étranger mentionne qu’il est marchand ambulant et qu’il est marié à une Française, Raymonde Vincent[4].

III/ Bernard Tonningen, un Parisien face à la guerre, un étranger engagé pour la défense de la France

Lorsque la guerre éclate le 3 septembre 1939, Bernard Tonningen, bien qu’étranger, veut se battre. Il réside alors 24, rue Cardinet dans le XVII^e arrondissement.

Le 12 octobre, il se présente au Centre spécial de recrutement des étrangers de la Porte Clignancourt, de la Légion étrangère, non pas pour rejoindre la Légion elle-même, mais pour probablement intégrer un des trois régiments de marche de volontaires étrangers (RMVE). Il fait partie des 40 000 juifs étrangers qui se sont s’engagés. C’est un chiffre énorme si on le rapporte à une population juive étrangère estimée à 150 000 personnes en 1939 et est la preuve d’une conscience aiguë du péril qui pèse sur la France et les communautés juives en particulier. Bernard Tonningen est certes un Parisien parmi tant d’autres, mais aussi un juif néerlandais qui a choisi de se battre pour un pays qui n’est pas le sien. Pour lui, cette cause est sûrement personnelle : il ne peut rester indifférent face à l’oppression et à la tyrannie d’un régime antisémite et raciste qui menace la France mais aussi son pays de naissance, les Pays-Bas.

Avec la défaite des armées françaises et l’armistice du 22 juin, Il est démobilisé en juin 1940, ce qui marque la fin de son engagement dans la guerre, mais pas la fin de son combat.

IV/ Un étranger en zone libre, vivre et survivre sous Vichy

Après sa démobilisation, Bernard Tonningen quitte Paris pour le sud de la France. Nous supposons qu’il part pour éviter de vivre sous occupation allemande et pouvoir se mettre à l’abri en zone dite libre. Directement administrée par l’État Français du maréchal Pétain, la zone libre doit être une protection pour Bernard Tonningen, étranger certes mais engagé en 1939 pour la défense de la patrie. Il s’installe donc dans l’Aveyron, peut-être pour mettre le maximum de distance entre lui et les persécutions xénophobes et antisémites qui sont déjà menées par Vichy.

Les différentes archives étudiées permettent de comprendre que Bernard Tonningen, en tant qu’étranger, était obligé de se déclarer aux diverses autorités et qu’il a occupé différents emplois, toujours précaires.

Début 1941, il habite donc dans le village de Saint-Côme-d’Olt, où il loue une chambre à l’hôtel Cabanettes, et travaille à Espalion à quelques kilomètres.

Hôtel Cabanettes, Saint-Côme-d’Olt

Il est autorisé par le ministère du Travail à occuper un emploi. Il est d’abord chef de fabrication dans une entreprise dirigée par Simon Affre à Espalion, puis en mars, est employé comme simple « manœuvre routier » dans une entreprise de ponts et chaussées, ce qu’atteste l’ingénieur Pierre Godeux. A cette date, il demande le renouvellement de sa carte d’identité de travailleur étranger. On apprend qu’il réside toujours à Saint Côme et est enregistré cette fois comme marchand ambulant.

En novembre 1941, dans la fiche de renseignements du ministère du Travail pour compléter sa demande de renouvellement de sa carte d’identité, il déclare qu’il est travailleur industriel et manœuvre pour la société des mines CFD à Decazeville toujours dans l’Aveyron.

A chaque fois qu’il renouvelle sa carte d’identité, les autorités enregistrent et soulignent son engagement comme volontaire étranger en 1939, ce qui lui permet un temps d’échapper à l’incorporation obligatoire des étrangers dans des GTE, groupements de travailleurs étrangers, créés par la loi du 27 septembre 1940 sur « les étrangers en surnombre dans l’économie nationale ».

On comprend que Bernard Tonningen fait tout pour être en règle avec les autorités et trouve toujours un emploi, autant pour se rendre indispensable que pour survivre dans un environnement de plus en plus hostile aux étrangers.

V/ Bernard Tonningen, un juif étranger en danger

Pour Bernard Tonningen, le moment de bascule a lieu très certainement lorsque, conformément à la loi de recensement obligatoire des juifs du 2 juin 1941, il se présente, le 15 décembre 1941, en mairie d’Espalion^[5] pour y être recensé. Pour les autorités de Vichy, il n’est plus seulement un étranger à surveiller mais un juif, c’est-à-dire un indésirable à écarter. Identifié comme un juif étranger, il est maintenant en danger.

Le nom de Bernard Tonningen figurant sur la liste de recensement des juifs à Espalion, Aveyron, le 15 décembre 1941. ADA324 w 541

Sa situation se dégrade. Malgré les difficultés, Bernard Tonningen continue, de s’adapter et de trouver les moyens de subsister dans un monde qui semble déterminé à l’écraser. Il est vraisemblablement incorporé dans un GTE, un groupe de travailleurs étrangers, et a dû être détaché sur différents sites et chantiers en fonction des besoins de main d’œuvre (Espalion, Saint-Julien de Piganiol, Entraygues).

VI/ Bernard Tonningen, un résistant dans les griffes nazies

Pour des raisons qu’on ignore, Bernard Tonningen quitte Espalion pour s’installer à Perpignan au 23, boulevard Jean-Bourrat. Est-ce pour rejoindre sa femme ou pour se rapprocher de la frontière espagnole ?

Le 2 juin 1944, Bernard est arrêté par la Gestapo à Perpignan au motif qu’il est : « israélite faisant de la résistance ». Il est donc membre de la Résistance, ce qui est cohérent avec son parcours depuis 1939, mais nous n’en savons pas plus sur son engagement. Et pas davantage actuellement sur les conditions de son arrestation.

Il est d’abord interné à la citadelle de Perpignan. Occupée depuis fin 1942 par les nazis et gérée par la SIPO-SD (Sicherheitspolizei) dont fait partie la Gestapo, la citadelle joue un rôle clé dans les rafles et arrestations du sud de la France. Les prisonniers y étaient systématiquement torturés puis exécutés ou déportés. Le même jour, Samuel Barouh, jeune résistant juif réfugié à Perpignan durant la guerre, est arrêté et lui aussi conduit au siège de la Gestapo.

Après dix jours passés dans des conditions terrifiantes, Bernard Tonningen est transféré le 12 juin au camp de Royallieu-Compiègne, à 60 kilomètres de Paris. Établi en juin 1941 et géré directement par la SD nazie, c’est le Frontstalag 122. Il sert de centre d’internement et de transit pour les résistants et les opposants politiques. De nombreux juifs et tziganes y sont aussi enfermés. Bernard Tonningen y est enregistré sous le matricule 41 082. Il y arrive donc à la fois en tant que résistant et juif. Il fait partie des 54 000 personnes qui y ont été internées, avec Samuel Barouh.

Bernard Tonningen a dû séjourner dans la zone C, dite “camp des juifs”, où les juifs arrêtés sont séparés des autres prisonniers, mais il est difficile de le prouver : les archives du camp ont été détruites par les Allemands.

VII/ Bernard Tonningen, déporté par le convoi 77 et assassiné

Le 6 juillet 1944, Bernard Tonningen est transféré au camp de Drancy, situé en banlieue parisienne. Initialement conçu comme une cité ouvrière moderne, Drancy devient en 1942 le principal centre de transit pour les juifs arrêtés en France, centre où ils attendent dans des conditions inhumaines leur transfert vers une mort quasi certaine. Enregistré sous un autre le matricule 24893, Bernard Tonningen est fouillé, ses 450 francs lui sont « consignés » contre reçu, ce qui est révélateur de procédures donnant l’impression d’une normalité administrative pour camoufler l’arbitraire et la complicité dans le crime. Bernard Tonningen est placé dans la partie escalier 18, chambrée 4, puis assigné à l’escalier 4 et, à la veille du départ du convoi numéro 77, dans l’escalier 2, près de la porte d’entrée. Les futurs déportés sont, deux ou trois jours avant le départ, affectés à un escalier et à des chambrées distincts de ceux du reste des internés du camp, avec lesquels ils ne sont plus autorisés à avoir de contacts.

Tonningen Bernard ©Mémorial de la Shoah

Tonningen Bernard © Mémorial de la Shoah

Le 31 juillet 1944, Bernard Tonningen est déporté, de même que Samuel Barouh, vers Auschwitz-Birkenau dans le dernier convoi parti de la gare de Bobigny à midi. Le trajet vers l’Est dure plus de trois jours dans des conditions déshumanisantes. Lorsque les 1306 déportés arrivent à Auschwitz-Birkenau, 986 hommes, femmes et enfants sont directement assassinés dans les chambres à gaz, sans jamais entrer dans le camp. Ceux qui ont été sélectionnés pour le travail forcé (291 hommes et 183 femmes) sont enregistrés et tatoués.

Bernard Tonningen est tatoué sur l’avant-bras du matricule B-3941. D’après le témoignage écrit en février 1946 par Hugo Perez, l’un des survivants du convoi 75 et résidant également à Perpignan, qui a vécu avec Bernard Tonningen ces journées terribles, il a été affecté dans un des baraquements du bloc 2 du camp et assigné à un Kommando de terrassement (un des kommandos extérieurs parmi les plus durs). Régulièrement, les déportés les plus faibles sont envoyés à la chambre à gaz lors de sélections conduites par les SS.

D’après Hugo Perez, lors d’une sélection qui concerne environ 850 hommes, fin octobre 1944 Bernard Tonningen est « tiré au sort ». Témoin de la scène, Hugo Perez précise que Bernard est emmené dans un camion qui allait à la chambre à gaz, et que le camion n’est revenu qu’avec les « uniformes » des déportés. C’est sur la base de ce témoignage qu’après la guerre, à la demande d’un notaire néerlandais voulant solder une succession à Amsterdam, qu’un certificat de décès officiel établit la date du décès à la fin octobre 1944.

Source : dossier 21 P 544 464 @DAVCC Caen

Cependant, Bernard Tonningen échappe à cette sélection et est transféré le 28 octobre dans un autre camp dans le nord de la Pologne, le Stutthof, avec de nombreux autres déportés^[6]. Ce camp de concentration est un réservoir de main d’œuvre d’esclaves pour les entreprises installées dans la région.

Source : @archives de Bad Arolsen

Source : Dossier 21 P 544 464 @DAVCC Caen

Résumé du parcours de Bernard TONNINGEN établi en 1968. On peut voir que son numéro de matricule à Compiègne est le 41.082. La date de son décès est fausse, car elle repose sur un témoignage approximatif. Il faudra l’accès aux documents de Bad Arolsen pour que, des dizaines d’années plus tard, on connaisse le parcours intégral de Bernard Tonningen dans l’univers concentrationnaire.

Il y est enregistré sous le matricule 0217 et est sélectionné pour le travail forcé en tant que métallurgiste. Les conditions de vie y sont inhumaines : privations, épuisement, brutalités. Dans les archives du camp de Stutthof, figure un certificat de décès précisant que le 31 décembre 1944, à 7 h 35, Bernard Tonningen meurt des suites d’un « problème cardiaque ». On sait qu’en réalité, il est mort d’épuisement et de malnutrition. Il avait 44 ans.

@Bad Arolsen

C’est une preuve de cynisme de la part des autorités nazies, car même si elles ne cachaient pas leurs intentions de vouloir anéantir les juifs, la bureaucratie camouflait la réalité du crime.

Le 2 janvier 1945, le chef des crématoriums rédige le certificat d’incinération du corps de Bernard Tonningen. Sa mort prouve l’ampleur de la barbarie nazie et l’effacement brutal de millions de vies innocentes.

Itinéraire et déportation de Bernard Tonningen. 1924-1944

VIII/ La famille Tonningen, brisée et anéantie par la Shoah

Dans une lettre très émouvante, rédigée le 19 juillet 1945, la femme de Bernard Tonningen, sans nouvelles de son mari déporté, s’adresse au Service des Recherches d’Israélites pour obtenir des informations. On comprend qu’elle s’est entretenu avec Hugo Perez, déporté rescapé du Convoi 77 qui fut à Auschwitz avec son mari. Elle sait donc où son mari a été déporté, mais ne connaît pas le sort de son époux et espère qu’il reviendra. Nous n’avons pas trouvé d’autres documents la concernant.

Source : dossier 21 P 544 464. @DAVCC Caen
Lettre de l’épouse de Bernard Tonningen demandant des renseignements sur le sort de son mari. Elle explique que Hugo Perez lui a raconté sa version de la disparition de Bernard.

Cette tragédie est aussi marquée par l’anéantissement de la famille néerlandaise de Bernard Tonningen. Son père, Salomon Tonningen, et son frère, Alexander Tonningen, ont eux aussi été victimes de la Shoah. Ils étaient tailleurs de diamants, mariés et vivaient à Amsterdam. La ville est occupée par la Wehrmacht dès le printemps 1940 et est contrôlée par la SS, qui mène très vite une politique de persécutions antisémites. Arrêtés au printemps 1943, ils sont déportés vers le camp de transit de Westerbork, au nord des Pays-Bas.

Salomon, le père de Bernard, est déporté vers Sobibor avec sa deuxième femme, Judith Tonningen-Engelander, le 6 avril 1943. Ils sont assassinés dès leur arrivée le 9 avril.

Alexander, le frère aîné de Bernard, né le 20 mai 1898 à Amsterdam, a eu, selon les archives néerlandaises plusieurs métiers (polisseur de diamants, comptable, employé de bureau). Dans les archives militaires, on apprend qu’il a effectué un long service dans l’artillerie. Il est déporté vers Sobibor le 1 juin 1943 et est lui aussi assassiné au terme de son trajet le 4 juin 1943, avec son épouse Susanna Tonningen-Leuw, née le 14 juin 1879.

La question d’une succession d’un bien de la famille Tonningen s’est posée après-guerre. Maître van Ketel, notaire à Amsterdam, a contacté l’ambassade des Pays-Bas en France et les ministères concernés français pour obtenir des informations et un certificat de décès permettant de solder une succession à Amsterdam dont Bernard était le co-héritier. Nous supposons donc qu’il y avait d’autres héritiers, mais nos recherches ont été infructueuses à ce jour.

Dossier 21 P 544 464 @DAVCC Caen

Dossier 21 P 544 464 @DAVCC Caen

Aujourd’hui, Bernard Tonningen n’est pas seulement un nom parmi les 75 568 juifs déportés de France inscrits sur le Mur des Noms au Mémorial de la Shoah de Paris. Des fragments de son histoire personnelle sont ici révélés. Bernard Tonningen a mené une vie pleine d’espoirs et de difficultés mais elle a été brisée.

Pour nous, élèves du Lycée français Vincent Van Gogh de La Haye, cette enquête fut donc extrêmement enrichissante et souvent émouvante. Nous espérons que notre modeste travail aidera, non seulement à commémorer monsieur Tonningen, mais aussi à empêcher que ne soient oubliés les millions de juifs persécutés et assassinés pendant la Shoah.

Constance, Anna, Charlotte, Azhar, élèves de 1 R. Eva, Saoussane, Anaïs, Maxime, Maxence M, Maxence D, Hippolyte, Hannah, Léonard, Augustin, Clarisse et Clément, élèves de Terminale du Lycée français des Pays-Bas Vincent Van Gogh.

Nous tenons ici à remercier madame Podetti pour ses conseils avisés ainsi que monsieur Massbaum, auteur de l’ouvrage Aveyron-Drancy-Auschwitz (1940-1944) : récits individuels par communes des 391 Juifs déportés ayant vécu en Aveyron, et qui a bien voulu mettre à notre disposition de précieuses archives concernant Bernard Tonningen.

Sources :

• Archives de Bad Arolsen : KL STUTTHOF
• Dossier 21 P 544 364, DAVCC, Caen.
• Digitaal Joods Monument https://www.joodsmonument.nl/en/page/167405/salomon-tonningen
• Archives néerlandaises
  Simon Massbaum, Aveyron-Drancy-Auschwitz (1940-1944) : récits individuels par communes des 391 Juifs déportés ayant vécu en Aveyron, Association pour la mémoire des déportés juifs de l’Aveyron Fils et filles des déportés juifs de France, 2022, préface de Serge Klarsfeld et Alexandre Doulut.

Notes & références

^[1] Digitaal Joods Monument https://www.joodsmonument.nl/en/page/167405/salomon-tonningen

[2] Open Archieven
Stadsarchief Amsterdam, Militieregisters
Part: 4427, Period: 1827-1940, Amsterdam, archive 5182, inventory number 4427
https://archief.amsterdam/inventarissen/scans/5182/2.2.2.2.1.202/start/120/limit/10/highlight/8

[3] Carte d’identité de Bernard Tonningen, datant de 1938, AD 21 w 250 (26).

[4] Carte d’identité de Bernard Tonningen, datant de 1938, AD 21 w 250 (26).

^[5] Une plaque à Espalion commémore les 42 Juifs réfugiés, hommes, femmes et enfants, dans la ville et ses environs qui y ont été arrêtés avant d’être déportés. Bernard y figure.

^[6] Comme, au moins, pour ceux du convoi 77 Raphaël Caraco, Albert Cahan, Cadok Davidson, Etienne Moszer, Willy Fischer, Serge Fiskus Foder, Henri Frajenberg, Maurice Grinberg, François Grosz, Jacques Khinkis, Robert Kirschbaum, Maurice Kurnentz, Georges Machlis, André Malka, Henri Manewitz, Joseph Misreh, Simon Razon, (Maurice Minkowski y aurait été envoyé le 16 octobre), Jacques Reboah, Isaac/Jacques Roumi, Henri Saisier, Joseph Sieder, Norbert Tugendhat, selon la recension de Volker Mall.

---

Bernard Tonningen 1899-1944

Biografie opgesteld in 2024-2025 door de leerlingen van het Lycée français Vincent van Gogh in Den Haag

Bernard Tonningen is geen dossiernummer…
Bernard Tonningen is een gezicht, een gebroken leven.

I/ Een jeugd in Amsterdam

Bernard Tonningen is 25 oktober 1899 geboren in Amsterdam, Nederland. Hij leefde waarschijnlijk op de Tolstraat, nummer 103 II, het laatste bekende adres van zijn vader, samen met zijn oudere broer Alexander Tonningen (1898-1943) en zijn twee ouders, Salomon Tonningen (1871-1943) en Rachel Voorzanger (1872-1912), die in 1896 zijn getrouwd.

Tolstraat II, Amsterdam

De Tolstraat maakte deel uit van de wijk De Pijp. Deze buurt werd aan het einde van de 19e eeuw in het zuiden van Amsterdam gebouwd om de sterke bevolkingsgroei van de stad op te vangen. De Pijp was in de eerste helft van de 20e eeuw een multiculturele wijk waar een grote joodse gemeenschap woonde.

Plattegrond van Amsterdam in 1914 met De Pijp

In 1892 werd in de Gerard Doustraat een grote synagoge gebouwd, deze had een centrale functie in de Pijp. Het is vandaag de oudste Asjkenazische synagoge van Amsterdam die nog in gebruik is.

De Synagoge Gerard Dou in De Pijp

In dezelfde straat waar Bernard Tonningen woonde, woonde ook de diamantslijper van Asscher. Dit is waarom deze wijk ook wel de Diamantbuurt wordt genoemd. Er was ook een wekelijkse markt: de Albert Cuypmarkt, die door veel joodse handelaren werd bezocht. Deze markt is vandaag de dag nog steeds een van de belangrijkste markten van Amsterdam, maar de joodse aanwezigheid is er na de oorlog verdwenen.

Laten we hier even stilstaan bij de sterke en oude joodse gemeenschap in Amsterdam. Er woonden bijna 80.000 joden in de stad. De informele naam voor Amsterdam is vandaag nog
steeds “Mokum”, wat “plaats” betekent in het Jiddisch. Vóór de 19e eeuw waren de joodse gemeenschappen divers. Hun beroepen, verenigingen, tradities, markten en wijken gaven Amsterdam in de 20e eeuw een uniek gezicht.

Er zijn twee belangrijke joodse immigratiegolven geweest in Nederland. De eerste vond plaats in de 16e eeuw, toen de joodse gemeenschappen die uit Portugal werden verdreven in Amsterdam aankwamen. Zij bouwden in 1675 de eerste synagoge van de stad: de Esnoga. De tweede vond plaats in de jaren 1930, toen Duitse en Oost-Europese joden de vervolging ontvluchtten (bijvoorbeeld de familie van Anne Frank). Na de Shoah bleven er maar 5000 joden in Amsterdam over.

Volgens ons onderzoek en onze conclusies is Bernard Tonningen vermoedelijk naar school geweest op de Wilhelmina Catharinaschool (Weteringschans 263), of op de Herman Elteschool (Nieuwe Keizersgracht). Deze twee scholen waren dichtbij zijn huis en ook erg populair onder andere Joodse kinderen. De scholen zijn tijdens en na de oorlog verdwenen.

Bernard Tonningen leidt dus het leven van een jonge Amsterdammer uit een volkswijk en een stad die gespaard is gebleven van de waanzin van de Eerste Wereldoorlog, die vanaf de zomer van 1914 Europa overspoelde.

Bernard Tonningen moet een goede leerling zijn geweest, want hij ging naar de middelbare school, iets wat destijds niet gebruikelijk was, tot hij zijn HBS-diploma haalde, vergelijkbaar met het Havo/VWO in Nederland vandaag

In 1918, op 18-jarige leeftijd, werd hij opgeroepen voor zijn militaire dienst. Omdat zijn broer echter al in dienst was geweest, werd hij vrijgesteld. Bernard had ook geprobeerd om onder de dienstplicht uit te komen door een misvorming aan zijn voet te melden, maar de arts was daar niet van overtuigd dus hij bleef dienstplichtig. Hij gaf aan dat hij zich, in het geval van een mobilisatie, bij de artillerie in Amsterdam wilde aanmelden. Uit dit archief blijkt ook dat Bernard Tonningen 1,69 meter lang was.

Op 1 augustus 1925, op 25-jarige leeftijd, wordt Bernard Tonningen uitgeschreven uit de gemeente van Amsterdam. Dit is een jaar na zijn aankomst in Frankrijk. De jonge Nederlander en Amsterdammer emigreert dus naar Frankrijk en wordt Parijzenaar.

II/ Een Parijzenaar tijdens het interbellum, 1924-1939

In 1924 besluit Bernard Tonningen Nederland te verlaten en zich in Parijs te vestigen. Dat doet hij in Rue des Rosiers 3 bis, in de wijk Le Marais. Dit is dan een volkswijk, een plek om elkaar te ontmoeten, met een levendige joodse gemeenschap en een bruisend intellectueel leven. De jonge Bernard Tonningen, accountant van beroep, begint daar een nieuw leven.

Identiteitskaart voor buitenlanders, 1939, AD 21 W 250

De jaren 1920 en 1930 zijn decennia van verandering en hoop, maar ook van toenemende spanningen. Vanaf 1933 werpt het nazisme een dreigende schaduw over Europa. In Frankrijk wordt de dreiging van extreemrechtse groeperingen in 1934 tijdelijk afgewend door de overwinning van het Front Populaire in 1936.

 

3 bis rue des Rosiers, le Marais, Parijs

In deze context kan worden geconcludeerd dat Bernard Tonningen in Parijs bleef wonen en werken, waar hij zich onderdompelde in het culturele en sociale leven van de hoofdstad. In 1938 vermeldt zijn identiteitskaart voor buitenlanders dat hij straatverkoper is en getrouwd is met een Française, Raymonde Vincent.

III/ Bernard Tonningen, een Parijzenaar geconfronteerd met de oorlog, een buitenlander die zich inzet voor de verdediging Frankrijk

Wanneer op 3 september 1939 de oorlog uitbreekt, wil Bernard Tonningen, hoewel hij een buitenlander is, meevechten. Hij woont dan in de Rue Cardinet 24 in het 17e arrondissement.

Op 12 oktober meldt hij zich dus bij het speciale rekruteringscentrum voor buitenlanders van de Porte Clignancourt, van het vreemdelingenlegioen. Dit doet hij niet om zich bij het legioen aan te sluiten, maar waarschijnlijk om deel uit te maken van een van de drie marcherende regimenten van buitenlandse vrijwilligers . Hij maakt deel uit van de 40.000 buitenlandse joden die zich hebben aangemeld. Dat is een enorm aantal als we het afzetten tegen de gehele buitenlandse joodse bevolking, die in 1939 op 150.000 mensen werd geschat, en het getuigt van een scherp bewustzijn van het gevaar dat Frankrijk en met name de Joodse gemeenschappen boven het hoofd hangt. Bernard Tonningen is weliswaar een Parijzenaar, onder vele anderen, maar ook een Nederlandse jood die ervoor heeft gekozen om te vechten voor een land dat niet het zijne is. Voor hem is deze zaak zeker persoonlijk: hij kan niet onverschillig blijven tegenover de onderdrukking en tirannie van een antisemitisch en racistisch regime dat niet alleen Frankrijk bedreigt, maar ook zijn geboorteland, Nederland.

Met de nederlaag van het Franse leger en de wapenstilstand van 22 juni wordt hij in juni 1940 gedemobiliseerd, wat het einde betekent van zijn deelname aan de oorlog, maar niet het einde van zijn strijd.

IV/ Een buitenlander in de “zone libre”, leven en overleven onder Vichy

Na zijn demobilisatie verlaat Bernard Tonningen Parijs en vertrekt hij naar Zuid-Frankrijk. We veronderstellen dat hij vertrekt om te ontsnappen aan de Duitse bezetting en om zich in
veiligheid te brengen in de zogenaamde vrije zone. De vrije zone, die rechtstreeks werd bestuurd door de Franse staat van maarschalk Pétain, moest bescherming bieden aan Bernard Tonningen, die weliswaar een buitenlander was, maar in 1939 in dienst was getreden om het land te verdedigen. Hij vestigt zich dus in de Aveyron, misschien om zoveel mogelijk afstand te nemen van de xenofobe en antisemitische vervolgingen die al door Vichy worden uitgevoerd.

Uit de verschillende onderzochte archieven blijkt dat Bernard Tonningen, als buitenlander, zich bij verschillende autoriteiten moest melden en dat hij verschillende banen had, die altijd onzeker waren.

Begin 1941 woont hij dus in het dorp Saint-Côme sur Lot, waar hij een kamer huurt in het Cabanettes Hotel, en in Espalion werkt, een paar kilometer verderop.

Cabanettes Hotel, Saint-Come-d’Olt

Hij krijgt van het ministerie van Arbeid toestemming om te werken. Eerst is hij productieleider in een bedrijf dat wordt geleid door Simon Affre in Espalion, en in maart wordt hij aangenomen als eenvoudige ‘wegwerker’ bij een bedrijf dat zich bezighoudt met bruggen en wegen, dat wordt bevestigd door de ingenieur Pierre Godeux. Op dat moment vraagt hij om verlenging van zijn identiteitskaart voor buitenlandse werknemers. We vernemen dat hij nog steeds in Saint Côme woont en dit keer geregistreerd staat als ambulante handelaar.

In november 1941 verklaart hij, in het informatieformulier van het Ministerie van Arbeid, dat hij moet invullen om zijn identiteitskaart te verlengen, dat hij industrieel arbeider is en arbeider bij de mijnmaatschappij CFD in Decazeville, in de Aveyron. Telkens wanneer hij zijn identiteitskaart vernieuwt, registreren de autoriteiten zijn inzet als buitenlandse vrijwilliger in 1939, waardoor hij voor een lange tijd kan ontsnappen aan de verplichte indiensttreding van buitenlanders in groeperingen van buitenlandse werknemers. Deze groeperingen waren opgericht bij de wet van 27 september 1940 over « het overschot aan buitenlanders in de nationale economie ».

Het is begrijpelijk dat Bernard Tonningen er alles aan doet om in orde te zijn met de autoriteiten en altijd een baan vindt, zowel om zich onmisbaar te maken als om te overleven in een omgeving die steeds vijandiger staat tegenover buitenlanders.

V/ Bernard Tonningen, een buitenlandse Jood in gevaar

Voor Bernard Tonningen vindt het keerpunt zeer zeker plaats wanneer hij, in overeenstemming met de wet op de verplichte registratie van joden van 2 juni 1941, zich op 15 december 1941 bij het gemeentehuis van Espalion meldt om zich te laten registreren. Voor de autoriteiten van Vichy is hij niet langer alleen een buitenlander die in de gaten moet worden gehouden, maar een jood, dat wil zeggen een ongewenst persoon die moet worden verwijderd. Nu hij als joodse buitenlander is geïdentificeerd, is hij in gevaar.

De naam van Bernard Tonningen op de registratielijst van Joden in Espalion, Aveyron, op 15 december 1941. ADA324 w 541

Zijn situatie verslechtert. Ondanks de moeilijkheden blijft Bernard Tonningen zich aanpassen en vindt hij manieren om te overleven in een wereld die vastbesloten lijkt hem te verpletteren. Hij is waarschijnlijk opgenomen in een groep van buitenlandse arbeiders, en moet zijn gedetacheerd naar verschillende locaties en bouwplaatsen, afhankelijk van de behoefte aan arbeidskrachten (Espalion, Saint-Julien de Piganiol, Entraygues).

VI/ Bernard Tonningen, een verzetsstrijder in handen gevallen van de nazis

Om onbekende redenen verlaat Bernard Tonningen Espalion om zich te vestigen in Perpignan, op boulevard Jean-Bourrat 23. Is dit om zich bij zijn vrouw te voegen of om dichter bij de Spaanse grens te zijn? Het is onbekend met wie Bernard is getrouwd, waar en wanneer.

Op 2 juni 1944 wordt Bernard door de Gestapo in Perpignan gearresteerd op grond van het feit dat hij een « Israëliet is die in het verzet zit ». Hij is dus lid van het verzet, wat in overeenstemming is met zijn levensloop sinds 1939, maar we weten niet meer over zijn betrokkenheid en evenmin over de omstandigheden van zijn arrestatie.

Hij wordt eerst geïnterneerd in de citadel van Perpignan. Deze citadel, die sinds eind 1942 door de nazi’s wordt bezet en beheerd door de SIPO-SD (Sicherheitspolizei), waarvan de Gestapo deel uitmaakt, speelt een belangrijke rol in de razzia’s en arrestaties in Zuid-Frankrijk. De gevangenen werden er systematisch gemarteld en vervolgens geëxecuteerd of gedeporteerd. Op dezelfde dag wordt Samuel Barouh, een jonge joodse verzetsstrijder die tijdens de oorlog was gevlucht naar Perpignan, gearresteerd en eveneens naar het hoofdkwartier van de Gestapo gebracht.

Na tien dagen onder verschrikkelijke omstandigheden wordt Bernard Tonningen op 12 juni overgebracht naar het kamp Royallieu-Compiègne, 60 kilometer van Parijs. Dit kamp, dat in juni 1941 werd opgericht en rechtstreeks door de nazi-SD werd beheerd, was het Frontstalag 122. Het diende als internerings- en doorgangskamp voor verzetsstrijders en politieke tegenstanders. Ook veel joden en zigeuners worden er opgesloten. Bernard Tonningen wordt er geregistreerd onder het nummer 41 082. Hij komt er dus terecht als verzetsstrijder én als jood. Hij behoort tot de 54.000 mensen die er geïnterneerd zijn, samen met Samuel Barouh.

Bernard Tonningen moet in zone C, het zogenaamde ‘jodenkamp’, hebben verbleven, waar gearresteerde joden gescheiden werden van de andere gevangenen, maar dat is moeilijk te bewijzen, de archieven van het kamp zijn namelijk door de Duitsers vernietigd.

VII/ Bernard Tonningen, gedeporteerd door konvooi 77 en vermoord

Op 6 juli 1944 wordt Bernard Tonningen gedeporteerd naar het kamp van Drancy, gelegen in een voorstad van Parijs. Oorspronkelijk ontworpen als een moderne arbeiderswijk, wordt Drancy in 1942 het belangrijkste transitie kamp voor Joden die in Frankrijk zijn gearresteerd, een kamp waar zij onder onmenselijke omstandigheden wachten op hun overbrenging naar een vrijwel zekere dood.

Bernard Tonningen wordt onder een ander registratienummer, 24893, geregistreerd, gefouilleerd en zijn 450 frank worden hem tegen ontvangstbewijs “in bewaring gegeven”, wat veel zegt over de procedures die de indruk wekken van administratieve normaliteit om de willekeur en medeplichtigheid aan de misdaad te verhullen. Bernard Tonningen wordt geplaatst in het deel van trap 18, kamer 4, vervolgens toegewezen aan trap 4 en, aan de vooravond van het vertrek van konvooi 77, aan trap 2, vlakbij de ingang. De toekomstige gedeporteerden worden twee of drie dagen voor vertrek toegewezen aan een trap en slaapzalen die gescheiden zijn van die van de rest van de geïnterneerden in het kamp, met wie ze geen contact meer mogen hebben.

Tonningen Bernard © Mémorial de la Shoah

Op 31 juli 1944 worden Bernard Tonningen en Samuel Barouh naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd in het laatste transport dat om 12 uur ‘s middags vertrekt vanaf het station van Bobigny. De reis naar het oosten, onder onmenselijke omstandigheden, duurt meer dan drie dagen. Wanneer de 1306 gedeporteerden in Auschwitz-Birkenau aankomen, worden 986 mannen, vrouwen en kinderen direct vermoord in de gaskamers, zonder het kamp daadwerkelijk in te gaan. Degenen die zijn geselecteerd voor dwangarbeid (291 mannen en 183 vrouwen) worden geregistreerd en getatoeëerd.

Bernard Tonningen wordt op zijn onderarm getatoeëerd met het nummer B-3941. Volgens een getuigenis die in februari 1946 werd geschreven door Hugo Perez, een van de overlevenden van transport 75 en eveneens woonachtig in Perpignan, die samen met Bernard Tonningen deze verschrikkelijke dagen beleefde, werd hij ondergebracht in een van de barakken van blok 2 van het kamp en toegewezen aan een Kommando voor grondwerken (een van de zwaarste buitencommando’s). Regelmatig werden de zwakste gedeporteerden tijdens selecties door de SS naar de gaskamer gestuurd.

Plattegrond van het concentratiekamp van Auschwitz-Birkenau

Volgens Hugo Perez werd Bernard Tonningen eind oktober 1944 tijdens een selectie van ongeveer 850 mannen “geloot”. Hugo Perez, die getuige was van de scène, verklaart dat Bernard in een vrachtwagen werd meegenomen die op weg was naar de gaskamer, en dat de
vrachtwagen alleen terugkwam met de “uniformen” van de gedeporteerden. Op basis van deze getuigenis werd na de oorlog, op verzoek van een Nederlandse notaris die de nalatenschap in Amsterdam wilde afwikkelen, een officiële overlijdensakte opgesteld waarin de datum van overlijden werd vastgesteld op eind oktober 1944.

Brief van de Notaris

Getuigenis van Hugo Perez

Bernard Tonningen ontsnapt echter aan deze selectie en wordt op 28 oktober samen met vele andere gedeporteerden overgebracht naar een ander kamp in het noorden van Polen, Stutthof. Dit concentratiekamp was een reservoir van slavenarbeiders voor de bedrijven die in de regio zijn gevestigd.

Photo arrivee Auschwitz-Birkenau

Samenvatting van de reis van Bernard TONNINGEN, opgesteld in 1968. We zien dat zijn registratienummer in Compiègne 41.082 is. De datum van zijn overlijden is onjuist, omdat deze is gebaseerd op een onnauwkeurige getuigenis. Pas tientallen jaren later, na inzage in de documenten van Bad Arolsen, werd het volledige parcours van Bernard Tonningen in de concentratiekampen bekend.

Haftlings-Personal-Karte

Hij wordt daar geregistreerd onder nummer 0217 en geselecteerd voor dwangarbeid als metaalbewerker. De levensomstandigheden zijn er onmenselijk: ontberingen, uitputting, mishandeling. In het archief van het kamp Stutthof bevindt zich een overlijdensakte waarin staat dat Bernard Tonningen op 31 december 1944 om 7.35 uur overleed aan de gevolgen van een “hartprobleem”. We weten dat hij in werkelijkheid stierf aan uitputting en ondervoeding. Hij was 44 jaar oud.

Dit getuigt van cynisme van de kant van de nazi-autoriteiten, want hoewel ze geen geheim maakten van hun intenties om de joden uit te roeien, verhulde de bureaucratie de realiteit van de misdaad. Op 2 januari 1945 stelt de chef van de crematoria het certificaat van crematie van het lichaam van Bernard Tonningen op. Zijn dood bewijst de omvang van de nazi-barbaarsheid en de brute uitroeiing van miljoene onschuldige levens.

Reisroute en deportatie van Bernard Tonningen. 1924-1944

VIII/ De familie Tonningen, vernietigd en gebroken door de Holocaust

In een zeer ontroerende brief, geschreven op 19 juli 1945, richt de vrouw van Bernard Tonningen, die geen nieuws heeft van haar gedeporteerde echtgenoot, zich tot de Dienst voor Onderzoek naar Israëlieten om informatie te krijgen. We begrijpen dat ze heeft gesproken met Hugo Perez, een overlevende van Konvooi 77 die samen met haar man in Auschwitz was. Ze weet dus waar haar man naartoe is gedeporteerd, maar weet niet wat er met hem is gebeurd en hoopt dat hij terugkomt. We hebben geen andere documenten over haar gevonden.

Brief van de vrouw van Bernard Tonningen waarin zij om informatie vraagt over het lot van haar man. Zij legt uit dat Hugo Perez haar zijn versie van de verdwijning van Bernard heeft verteld.

Deze tragedie is ook te zien door de vernietiging van de Nederlandse familie van Bernard Tonningen. Zijn vader, Salomon Tonningen, en zijn broer, Alexander Tonningen, waren ook slachtoffers van de Shoah. Ze waren diamantslijpers, getrouwd en woonden in Amsterdam. De stad werd in het voorjaar van 1940 bezet door de Wehrmacht en stond onder controle van de SS, die al snel een beleid van antisemitische vervolging voerde. Ze werden in het voorjaar van 1943 gearresteerd en gedeporteerd naar het transitiekamp Westerbork, in het noorden van Nederland.

Salomon, de vader van Bernard, wordt op 6 april 1943 samen met zijn tweede vrouw, Judith Tonningen-Engelander, naar Sobibor gedeporteerd. Ze worden bij aankomst op 9 april vermoord. Alexander, de oudere broer van Bernard, geboren op 20 mei 1898 in Amsterdam, had volgens de Nederlandse archieven verschillende beroepen (diamantslijper, boekhouder, kantoormedewerker). Uit de militaire archieven blijkt dat hij lang in de artillerie heeft gediend. Hij werd op 1 juni 1943 naar Sobibor gedeporteerd en werd aan het einde van zijn reis op 4 juni 1943 ook vermoord, samen met zijn vrouw Susanna Tonningen-Leuw, geboren op 14 juni 1879.

Na de oorlog rees de vraag naar de erfenis van een bezit van de familie Tonningen. Meester van Ketel, notaris in Amsterdam, nam contact op met de Nederlandse ambassade in Frankrijk en de betrokken Franse ministeries om informatie en een overlijdensakte te verkrijgen, zodat een erfenis in Amsterdam, waarvan Bernard mede-erfgenaam was, kon worden afgehandeld. We nemen daarom aan dat er nog andere erfgenamen waren, maar ons onderzoek heeft tot nu toe geen resultaten opgeleverd.

Dossier 21 P 544 464 @DAVCC Caen

Vandaag is Bernard Tonningen niet alleen een naam onder de 75.568 Joden die uit Frankrijk werden gedeporteerd en op de Muur van Namen in het Shoah-monument in Parijs
staan vermeld. Fragmenten van zijn persoonlijke geschiedenis worden hier onthuld. Bernard Tonningen leidde een leven vol hoop en moeilijkheden, maar deze werd verwoest.

 

Photos monument a Paris

Voor ons, leerlingen van het Lycée français Vincent Van Gogh in Den Haag, was dit onderzoek dan ook buitengewoon verrijkend en vaak ontroerend. We hopen dat ons bescheiden werk niet alleen zal helpen om meneer Tonningen te herdenken, maar ook om te voorkomen dat de miljoenen Joden die tijdens de Shoah werden vervolgd en vermoord, vergeten worden.

Constance, Anna, Charlotte, Azhar, élèves de 1 R. Eva, Saoussane, Anaïs, Maxime, Maxence M, Maxence D, Hippolyte, Hannah, Léonard, Augustin et Clément, leerlingen van Premier en Terminale (5e en 6e jaar) van het Lycée français des Pays-Bas Vincent Van Gogh.

Wij willen hier mevrouw Podetti bedanken voor haar deskundige advies, evenals de heer Massbaum, auteur van het boek Aveyron-Drancy-Auschwitz (1940-1944): individuele verhalen per gemeente van de 391 gedeporteerde Joden die in Aveyron woonden, en die ons waardevolle archiefstukken over Bernard Tonningen ter beschikking heeft gesteld.

 

This biography of Bernard TONNINGEN has been translated into English.